Ο όρος Ψυχολογική – Ψυχική ανθεκτικότητα εμφανίστηκε τις τελευταίες δεκαετίες στην Επιστήμη της Ψυχολογίας. Σε όλο αυτό το διάστημα έχουν υπάρξει πολλές προσεγγίσεις του όρου, γεγονός που δηλώνει την πολυπλοκότητα του. Πολλοί αναρωτιούνται τι είναι η ψυχική ανθεκτικότητα, ιδιαίτερα την σημερινή εποχή που ως όρος ακούγεται και χρησιμοποιείται συνέχεια.
Στην αγγλική γλώσσα ονομάζεται “Resilience” και προέρχεται από την λατινική λέξη resiliō (re + salire, απαρέμφατο resilire) η οποία σημαίνει: «να αναπηδήσει πίσω, να ανακρούσει» (https://en.wiktionary.org/wiki/resilio).
Ψυχική ανθεκτικότητα (Resilience) σημαίνει να επανέλθει, να ανακάμψει κάποιος μετά από μια άσκηση πίεσης, μετά από τις αντιξοότητες της ζωής. Στους τομείς της μηχανικής και της φυσικής, η λέξη resilience περιγράφεται ως η ικανότητα ενός υλικού να απορροφά την ενέργεια, να αντιστέκεται στη ζημιά και να ανακτά τη δύναμή του γρήγορα.
Ο Rutter (1987) θεωρεί ότι η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα που διαθέτει κάποιος ώστε να αντιμετωπίζεις τις αλλαγές και να επιλύει προβλήματα. Το 1991, οι Garmezzy & Mastern συμπλήρωσαν ότι η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η διαδικασία, η ικανότητα και το αποτέλεσμα της επιτυχημένης προσαρμογής του ατόμου στις συνθήκες, ανεξάρτητα από τις δύσκολες ή και απειλητικές καταστάσεις που μπορεί να υπάρχουν. Ενώ μια νέα διάσταση προσθέτουν οι Luthar & Zigler (1991) σημειώνοντας ότι δεν είναι μια στατική ικανότητα αλλά μια διαδικασία ετών που δεν είναι απαραίτητο να εμφανίζεται σε όλους του τομείς δράσης του ατόμου.
Η ανθεκτικότητα περιλαμβάνει τις συμπεριφορές, τις σκέψεις και τις ενέργειες που μπορεί κάποιος να μάθει και να αναπτύξει.
Η συγκεκριμένη ικανότητα μπορεί να είναι είτε έμφυτη είτε επίκτητη μετά από στρατηγικές ενδυνάμωσης (http://www.apa.org/helpcenter/road-resilience.aspx ).
Ψυχικη ανθεκτικοτητα
Ικανότητα ή Διαδικασία – Που Βοηθά – Παράγοντες που την ενισχύουν – Τεχνικές απόκτησης και ενδυνάμωσης.
Η ψυχική ανθεκτικότητα ως έννοια ενσωματώνει αρκετές διαδικασίες στον ψυχισμό του ανθρώπου. Οι παρακάτω ορισμοί αναφέρονται σε τέτοιες διεργασίες:
“Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η διαδικασία χειρισμού αποδιοργανωτικών, στρεσογόνων ή προκλητικών γεγονότων στη ζωή με ένα τρόπο που να παρέχει στο άτομο πρόσθετες δεξιότητες προστασίας και διαχείρισης από ότι είχε πριν από αυτό το αποδιοργανωτικό γεγονός” ( Richardson 1990).
“Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μια διαδικασία εξέλιξης και αυτό-διόρθωσης” (Higgins,1994).
“Η ψυχική ανθεκτικότητα αναφέρεται στη δυναμική διαδικασία της θετικής προσαρμογής, παρά την ύπαρξη δύσκολων και αντίξοων συνθηκών και παρά την έκθεση σε παράγοντες επικινδυνότητας” (Cicchetti & Becker, 2000; Luthar, 2006; Masten, 2001, 2007; Rutter, 2006). Ως αντίξοες συνθήκες ορίζονται εκείνες οι συνθήκες υπό τις οποίες το μεγαλύτερο τμήμα των ατόμων παρουσιάζει συμπτώματα δυσλειτουργικής συμπεριφοράς (Patterson,n.d.).
“Με τον όρο ψυχική ανθεκτικότητα αναφερόμαστε στην ικανότητα του ατόμου για «καλή» προσαρμογή σε προκλήσεις και την ταυτόχρονη δυνατότητα για επαναφορά στην προηγούμενη κατάσταση” (Cairns,2011).
Τέλος, ο Ungar (2013), πιστεύει ότι η προοπτική της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι τα άτομα να μην αντιστέκονται στους κινδύνους, αλλά να προσαρμόζονται σε αυτούς.
Η ψυχική ανθεκτικότητα συχνά εξηγείται μέσα από δύο παραμέτρους: την έκθεση στις «δυσκολίες» και την προσαρμογή αυτών των «δυσκολιών» σε «θετικά αποτελέσματα» (Luthar & Cicchetti, 2000).
Όπως παρατηρούμε στους διάφορους ορισμούς που υπάρχουν σχετικά με τη ψυχική ανθεκτικότητα, γεννάται ένα ερώτημα ;
Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι διαδικασία ή ικανότητα;
Αρχικά, είχε θεωρηθεί ότι είναι ένα «γνώρισμα ή σύνολο μηχανισμών αντιμετώπισης», που υπάρχει εγγενώς στο άτομο, ή μια ικανότητα που του επιτρέπει να ανακάμψει ύστερα από αντίξοα γεγονότα. Στην πορεία θεωρήθηκε ως μια δυναμική διαδικασία.
Παρά τις διαφορές στον ορισμό της ψυχικής ανθεκτικότητας η Ann Masten (καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα που μελετά την ψυχική ανθεκτικότητα σε νεαρά άτομα που εκτίθενται στη φτώχεια, την έλλειψη στέγης, τη μετανάστευση, την καταστροφή, τον πόλεμο και άλλες αντιξοότητες) υποστήριξε το 1994 ότι πρέπει να προσεγγίσουμε τη ψυχική ανθεκτικότητα ως μια διαδικασία.
“Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μία αλληλεπίδραση μεταξύ συγκεκριμένων χαρακτηριστικών του ατόμου και του ευρύτερου περιβάλλοντός του, μια ισορροπία μεταξύ του stress και της ικανότητας να το χειρίζεται και μία δυναμική και αναπτυξιακή διαδικασία που είναι σημαντική στις μεταβατικές φάσεις της ζωής” (Masten,1994).
Το American Psychological Association ορίζει “τη ψυχική ανθεκτικότητα ως τη διαδικασία του να προσαρμόζεται κάποιος καλά όταν αντιμετωπίζει αντιξοότητες, τραύμα, τραγωδία, απειλές, ή σημαντικές απειλές άγχους – όπως προβλήματα που προκύπτουν από την οικογένεια, ή τις σχέσεις, σοβαρά προβλήματα υγείας, εργασιακοί ή οικονομικοί στρεσογόνοι παράγοντες. Σημαίνει να «αναπηδάς» πίσω από τις δύσκολες εμπειρίες”.
Η ψυχική ανθεκτικότητα βοηθά τους ανθρώπους να:
- Έχουν αυτοπεποίθηση.
- Αντιμετωπίζουν το στρες και τις αντιξοότητες της ζωής.
- Είναι λιγότεροι επιρρεπείς σε στρες και κατάθλιψη.
- Ανεβάζουν την ενέργειά τους.
- Ξεπερνούν τυχόν μειονεκτήματα της παιδικής ηλικίας.
- Δημιουργούν θετικές, εποικοδομητικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους.
- Ζουν νέες ευκαιρίες, να δοκιμάζουν νέες εμπειρίες.
Κοινή απορία και έρευνα αποτελεί το ποια είναι η πηγή που τροφοδοτεί ορισμένους ανθρώπους και είναι ικανοί (ή ικανότεροι σε σχέση με άλλους ) να προσαρμόζονται και να επιδεικνύουν ψυχική ανθεκτικότητα υπό αντίξοες συνθήκες (Patterson,2002).
H έρευνα στον τομέα της ψυχικής ανθεκτικότητας αναζητά βασικούς παράγοντες που επιτρέπουν στους ανθρώπους να αναπτύσσονται κανονικά, παρά τις αντίξοες συνθήκες ζωής, με την εμπλοκή ποικίλων παραγόντων (Olsson et al,2003):
- Ατομικοί παράγοντες (γενετική, ηλικία, κληρονομικότητα, αναπτυξιακό στάδιο, φύλο, εμπειρίες της ζωής και ιστορικό).
- Το κοινωνικό πλαίσιο (κοινωνική στήριξη, κοινωνική τάξη, πολιτισμός, περιβάλλον).
- Η ποσότητα και η ποιότητα των γεγονότων της ζωής (σκοπιμότητα, δυνατότητα ελέγχου, μέγεθος, σημαντικότητα, θεματικές, χρονική διάρκεια και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις) (Leimer & Wenzel,2014).
Προστατευτικοί παράγοντες της ψυχικής υγείας μπορεί να αποτελούν τα ίδια χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του ατόμου, όπως το χιούμορ, ή εξωγενείς παράγοντες όπως το περιβάλλον της οικογένειας και της ευρύτερης κοινωνίας. Οι παράγοντες αυτοί μειώνουν την πιθανότητα εκδήλωσης προβλημάτων και βοηθούν στη βελτίωση της ψυχικής υγείας, ιδιαίτερα σε περιόδους όπου τα επίπεδα επικινδυνότητας είναι υψηλά (Masten & Reed, 2002).
Κεντρική αναδεικνύεται η σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων και της κοινωνικής στήριξης. Οι σχέσεις που έχουν ή δημιουργούν τα άτομα φαίνεται ότι επιτελούν μια σειρά από βασικές λειτουργίες που τα βοηθούν να αλλάξουν τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τις στρεσογόνες εμπειρίες αλλά και να αντιδράσουν με λειτουργικότερους τρόπους σε αυτές. Επίσης, η σχέση με τον εαυτό του και κυρίως οι αντιλήψεις που έχει το άτομο για το ίδιο του τον εαυτό. Ένα καλό επίπεδο αυτογνωσίας, η αυξημένη αυτοεκτίμηση, ο αυτοσεβασμός και η πίστη στην προσωπική αξία προστατεύουν αποτελεσματικά τα άτομα από τις αρνητικές επιπτώσεις δύσκολων συνθηκών.
Ακόμη η πίστη των ατόμων σχετικά με τη δυνατότητά τους να ελέγχουν τα ίδια τις συνθήκες της ζωής τους, δηλαδή η «εσωτερική εστία ελέγχου» αποτελεί βασικό προστατευτικό παράγοντα απέναντι στην αντιξοότητα. Επίσης, το ίδιο ισχύει και για τις πεποιθήσεις τους ως προς την ικανότητα τους να στοχεύουν, να διαχειρίζονται τις τραυματικές εμπειρίες και τις δυσχέρειες που αντιμετωπίζουν, δηλαδή οι αντιλήψεις για την αυτοαποτελεσματικότητά τους.
Ένας άλλος σημαντικός προστατευτικός μηχανισμός αφορά στον τρόπο που τα άτομα, ερμηνεύουν και νοηματοδοτούν τις δυσχερείς ή τραυματικές εμπειρίες που βιώνουν. Όταν ένα άτομο καταφέρει να επεξεργαστεί τόσο γνωστικά όσο και συναισθηματικά μια τραυματική εμπειρία και καταλήξει σε κάποια μορφή κατασκευασμένου νοήματος, τότε έχει βρεθεί ότι έχει καλύτερη προσαρμογή σε αυτήν. Κατανοεί δηλαδή την εμπειρία, το να βρει κάποιο όφελος σε αυτήν, με το να αναθεωρήσει τον τρόπο που ορίζει κανείς τον εαυτό του, με το να αποδεχτεί την τραυματική εμπειρία και να προχωρήσει σε μια μετατραυματική ανάπτυξη.
Επίσης το άτομο θα πρέπει να μάθει να διαχειρίζεται τα συναισθήματα που προκύπτουν από την τραυματική εμπειρία και αντιξοότητα. Η ικανότητα αποτελεσματικής συναισθηματικής ρύθμισης, τόσο με την έννοια της αποδοχής, ανοχής και της τροποποίησης των αρνητικών συναισθημάτων, όσο και με την έννοια της δημιουργίας, διατήρησης και ενίσχυσης των θετικών συναισθημάτων συμβάλλει σημαντικά στην ψυχική ανθεκτικότητα. Τέλος, το είδος των σκέψεων και των συμπεριφορών που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να διαχειριστούν τις στρεσογόνες εμπειρίες, δηλαδή οι στρατηγικές αντιμετώπισης που χρησιμοποιούν έχει διαφορική επίδραση στην ψυχική τους ανθεκτικότητα. Συγκεκριμένα, έχει βρεθεί ότι οι ενεργητικές στρατηγικές αντιμετώπισης, εκείνες που βασίζονται στην προσέγγιση της στρεσογόνου εμπειρίας και εστιάζουν στην αντιμετώπιση του προβλήματος σχετίζονται θετικά με την ψυχική ανθεκτικότητα.
Πολλοί ερευνητές (Zautra et al, 2010, Lyobomirsky & DellaPorta, 2010) θεωρούν ότι το Life Coaching, η άσκηση, η ενσυνειδητότητα (mindfulness) ή τόνωση της ελπίδας και της αισιοδοξίας, η καλλιέργεια της ευτυχίας είναι τεχνικές που μπορεί να ενισχύσουν την ψυχική ανθεκτικότητα και κατά συνέπεια την θετική στάση του ατόμου απέναντι σε στρεσογόνες συνθήκες. Η ψυχοθεραπεία παίζει βασικό ρόλο στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν από τις δυσχερείς εμπειρίες και βοηθά τα άτομα να ανακάμψουν από τις επιπτώσεις αυτών των εμπειριών και να αναπτύξουν την ψυχική τους ανθεκτικότητα.
Σύμφωνα με την APA (American Psychological Association):
Παρά το γεγονός ότι για τη μέτρηση της ανθεκτικότητας έχει αναπτυχθεί μια σειρά από κλίμακες (όπως η «Συνοπτική Κλίμακα Ψυχικής Ανθεκτικότητας»), δεν υφίσταται ένας γενικός χρυσός κανόνας ως προς αυτή και ως εκ τούτου τα περισσότερα επιστημονικά άρθρα που ασχολούνται με το θέμα καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει κάποια κλίμακα που να είναι προτιμότερη έναντι των άλλων (Windle,G, Bennett,K.M, & Noyes, J., 2011).
Η αντιξοότητα, το στρες και το τραύμα αποτελούν αναπόφευκτες εμπειρίες της ζωής. Εκτιμάται ότι οι περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους τουλάχιστον ένα τραυματικό γεγονός, δηλαδή ένα γεγονός που είναι βίαιο, απειλητικό για τη ζωή ή έξω από το εύρος της φυσιολογικής ανθρώπινης εμπειρίας. Πέρα από τα τραυματικά γεγονότα, ωστόσο, όλοι οι άνθρωποι βιώνουν σημαντικές δυσχέρειες και αρνητικά γεγονότα ζωής όπως ο χωρισμός, η απώλεια της εργασίας ή η απώλεια αγαπημένων προσώπων.
Η Ψυχική ανθεκτικότητα είναι η διαδικασία, η ικανότητα, ή το αποτέλεσμα της επιτυχούς προσαρμογής παρά την ύπαρξη δύσκολων ή απειλητικών συνθηκών. Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν αποτελεί ένα σταθερό χαρακτηριστικό αλλά αντίθετα μια διαδικασία που μπορεί να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί. Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μια δυναμική διαδικασία που μπορεί να μεταβάλλεται ανάλογα με τις αλληλεπιδράσεις ατομικών και κοινωνικών παραγόντων (Rutter, 2006,; Kolar, 2011,; Reyes & Elias, 2011).
Καλλιεργώντας την ψυχική ανθεκτικότητα, οι άνθρωποι αποκτούν δεξιότητες όπως η διαχείριση του άγχους, ο προσανατολισμός στις εσωτερικές δυνάμεις, η ευελιξία και η ικανότητα αντιμετώπισης του μέλλοντος με θετικό τρόπο. Επεκτείνουν το πεδίο δράσης τους και βλέπουν τους εαυτούς τους ως αυτο-αποτελεσματικούς. Αυτή η στάση διευκολύνει και ενθαρρύνει την πραγματοποίηση των προσωπικών και επαγγελματικών φιλοδοξιών.